Kościół i parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Nowej Białej

Historia parafii

Zapisy historyczne z Nowej Białej odsłaniają fascynującą, bogatą historię miejscowego kościoła parafialnego, którego istnienie odnotowano już w XV wieku. Jednakże, zanim powstała pierwsza świątynia, już w 1278 roku zaczęła funkcjonować parafia. W ten sposób, Nowa Biała znalazła swoje miejsce na duchowej mapie regionu już wiele lat temu. Jednakże, pewne zawirowania w jej historii nastąpiły, gdy Horwathowie z Palocsy, ówcześni właściciele miejscowych dóbr, przeszli na luteranizm. Ten religijny przełom na krótko przerwał ciągłość funkcjonowania parafii, tworząc zauważalne rozdźwięki w jej długowiecznej historii.

Od dzwonu do pierwszego drewnianego kościoła

Dokładna data powstania pierwszego kościoła nie jest znana, ale jeden z najważniejszych artefaktów kościelnych, dzwon z 1586 roku, wykuty w pracowni Jana Dinckelmayera, pochodzi z okresu kiedy już musiał on istnieć. Pierwszy, drewniany kościół, niestety, padł ofiarą płomieni w 1625 roku. Mimo to, niezłomna społeczność zdołała zbudować następną drewnianą świątynię już w 1632 roku.

Czas przejścia Horwathów z Palocsy na luteranizm

Właśnie w okresie panowania Horwathów z Palocsy, zaczynając od Jerzego w 1589 roku, kościół w Nowej Białej pozostawał pod opieką luteran. Choć jego następcy, Andrzej i Stefan, dokonali konwersji w 1638 roku, pełne przywrócenie katolickiego charakteru parafii nastąpiło dopiero około 1670 roku. Kościół przeszedł dodatkowy proces rekoncyliacji w latach 1703-1709.

W Nowej Białej w 1700 roku mieszkało 250 katolików, natomiast w 1731 roku już 442 katolików.

Historyczna charakterystyka ołtarzy i wnętrza

Zapisy z wizytacji z 1693 roku informują o trzech ołtarzach: głównym, poświęconym św. Katarzynie Aleksandryjskiej, oraz dwóch bocznych, dedykowanych Matce Boskiej i św. Annie. Wnętrze świątyni zdobiła gotycka polichromia. Dodatkowy, czwarty ołtarz, upamiętniający Zwiastowanie, został zanotowany w zapiskach wizytacji z 1731 roku.

Rekonstrukcja i zmiany w ołtarzach

Główny ołtarz przemieniono, umieszczając w nim obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych. Lewy boczny ołtarz pozostał nienaruszony, natomiast prawy został dedykowany Najświętszej Marii Pannie. Te zmiany nastąpiły po zakończeniu rekonstrukcji, zainicjowanej przez proboszcza Wojciecha Frankowicza, który w latach 1731-1748 przyczynił się do wzniesienia nowego, murowanego kościoła. Konsekracja tej budowli miała miejsce w 1748 roku.

Obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych

Obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych jest niezwykle wartościowym elementem ołtarza. Powstał przed 1779 rokiem, specjalnie do tego ołtarza głównego. Artysta ukazał na nim Maryję do kolan, siedzącą pośród obłoków, obejmującą obiema rękami Dzieciątko Jezus. W dolnej części obrazu widzimy przedstawionych potrzebujących.

Obraz ten jest kopią dzieła „Maria Hilf” wykonanego przez Lucasa Cranacha Starszego. Szczególne uwielbienie tej ikony odnotowujemy w krajach zagrożonych inwazją, co można tłumaczyć jej obecnością w kościele Nowej Białej, która w tamtym czasie leżała na terenach Górnych Węgier.

Obraz Męczeństwo św. Katarzyny

Drugi z obrazów, Męczeństwo św. Katarzyny, przedstawia ostatni moment męczeństwa tej świętej, kiedy oprawca ma ją ściąć mieczem. Obraz powstał przed 1779 rokiem i został wykonany przez tego samego malarza co obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych.

Święty Piotr

Założyciel i pierwszy biskup Kościoła, święty Piotr jest przedstawiony frontalnie, w dynamicznej pozie kontrapostu, z lewą ręką uniesioną i trzymającą klucze, symbole władzy nad Królestwem Niebieskim. Jego smukła postać, pociągła twarz z małymi, migdałowatymi oczami i pełnymi, rozchylonymi ustami, okolona krótką, kręconą brodą, dodaje mu powagi i godności.

Święta Barbara

Święta Barbara, uwięziona przez swojego ojca za przyjęcie chrześcijaństwa, jest ukazana w pełnej godności, trzymając w rękach kielich z hostią – symbolem Eucharystii, która była jej udzielona przed śmiercią, oraz miecz – narzędzie jej męczeńskiej śmierci. Jej sylwetka jest smukła i esowato wygięta, a twarz ma owalną, z małymi, migdałowatymi oczami, prostym nosie i pełnymi ustami.

Święta Apolonia

Święta Apolonia, którą oprawcy torturowali, wybijając jej wszystkie zęby, jest przedstawiona jako młoda kobieta, trzymająca w dłoniach obcęgi – atrybut jej męki. Jej figura jest pełna gracji, a twarz ma owalną, o wydatnym podbródku, migdałowatymi oczach, prostym nosie i pełnymi, rozchylonymi ustami.

Trójca Święta w obłokach

W zwieńczeniu ołtarza znajduje się grupa rzeźb prezentująca Trójcę Świętą. Chrystus i Bóg Ojciec, przedstawieni jako siedzące postacie, otoczone są obłokami i gloriią promienistą. Pomiędzy nimi unosi się glob, symbolizujący świat, a nad nimi widzimy gołębicę – symbol Ducha Świętego.

To złożone i bogate przedstawienie niesie ze sobą wiele znaczeń. Bóg Ojciec i Chrystus zasiadają obok siebie, co oznacza, że wspólnie sprawują swoją boską władzę. Pomiędzy nimi znajduje się kula symbolizująca glob ziemski, która wskazuje ich zwierzchnictwo nad światem. Nad nimi zaś unosi się Duch Święty pod postacią gołębicy, co zgodnie z tekstem Pisma Świętego, symbolizuje jego obecność i działanie.

Ołtarz Najświętszego Serca Jezusa

Nastawa, zabytek o niejasnym początku, prawdopodobnie powstała w drugiej połowie XIX wieku, jak sugeruje jej brak w aktach wizytacji z 1832 roku. To wyjątkowe dzieło sztuki, architektoniczna struktura o jednej osi i piętrze, zwieńczona bogato zdobionym dekorem, które kryje w sobie wiele artystycznych detali.

Jednym z nich jest drewniany, sarkofagowy ołtarz umieszczony na cokole. Na froncie ołtarza widnieje owalny medalion otoczony wieńcem róż, z krzyżem, kotwicą i płonącym sercem, a w środku znajduje się tabernakulum w formie drewnianej skrzynki. Wszystko to tworzy złożoną, wielowarstwową konstrukcję, na której każdy element ma swoje miejsce i znaczenie. Najważniejszym elementem jest figura Najświętszego Serca Jezusa, umieszczona w centralnej wnęce, otoczonej stylizowanymi ornamentami wzorowanymi na osiemnastowiecznym akancie i rocaille’u. Całość jest dopełniona przez obraz ukazujący wizję św. Małgorzaty Alacoque, który zdobi zwieńczenie nastawy.

Niezwykle istotne jest, że mimo swej złożoności i bogactwa zdobień, nastawa nie wpisuje się w żaden konkretny styl architektoniczny. Jest to mieszanka różnych stylów i motywów, tworząca unikalną, niepowtarzalną całość.

Ołtarz z obrazem Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych

Znajdujący się w kościele w Nowej Białej ołtarz powstał najprawdopodobniej w latach 1731-1748, czyli w czasie budowy kościoła. Znajduje się w nim obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych, który powstał jeszcze wcześniej, bo na przełomie XVII i XVIII wieku, i był pierwotnie umieszczony w głównym ołtarzu. W dokumentach z 1832 roku wspomina się zarówno o ołtarzu, jak i o obrazie. W XIX wieku obraz przysłonięto drewnianą sukienką.

Ołtarz jest jednokondygnacyjny, ustawiony na cokole z prostopadłościanami. Zrobiony jest z drewna, a jego cokół jest ozdobiony płycinami z akantem. Retabulum, czyli tylna ściana ołtarza, jest flankowana parą kolumn o skręconych trzonach i korynckich kapitelach. Środkowe pole wypełnia obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych, a całość zwieńczona jest figurą Chrystusa na obłoku, trzymającego krzyż. Obraz, podobnie jak ołtarz, jest zrobiony w formie prostokąta zamkniętego łukiem. Na obrazie ukazane są postacie Matki Boskiej i Dzieciątka, częściowo przesłonięte drewnianą sukienką.

Ołtarz przedstawia typ aediculowy, czyli prostej jednokondygnacyjnej struktury, która była szczególnie popularna w małej architekturze na przełomie XVII i XVIII wieku. Został ozdobiony ornamentami regencyjnymi, które były popularne w latach trzydziestych i czterdziestych XVIII wieku.

Obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych powstał na wzór dzieła „Maria Hilf” (Maria, pomóż) wykonanego przez Lucasa Cranacha Starszego w 1537 roku. Podczas oblężenia Wiednia przez wojska tureckie, cesarz Leopold miał modlić się przed obrazem Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych w Pasawie. Po zwycięstwie, ten wizerunek zyskał miano pomocnego w walkach z Turkami i był szczególnie czczony w krajach, którym groziła inwazja. Obraz ukazuje Matkę Boską w typie Eleusy, co ma wyrażać czułą miłość matki i syna, jako przykład doskonałej relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem, pełnej miłości i zaufania.

Ołtarz z figurą Św. Józefa z Dzieciątkiem

Ołtarz jest dziełem nieznanego artysty i najprawdopodobniej powstał w latach 1731-1748, podczas budowy samego kościoła. Pierwotnie zawierał dwa wymienne obrazy świętych Józefa i Jana Nepomucena, jednak na przełomie XIX i XX wieku, do ołtarza dodano rzeźbę św. Józefa z Dzieciątkiem.

Ołtarz to jednokondygnacyjna nastawa architektoniczna złożona z jednej osi, umieszczona na cokole z wyodrębnionymi prostopadłościanami. Wykonany jest z drewna, a jego cokół jest ozdobiony płycinami z uskrzydlonymi główkami anielskimi. Znajduje się na nim postument, zdobiony akantem i muszlą, a na nim umieszczona jest figura św. Józefa z Dzieciątkiem.

Postać Świętego Józefa, często przedstawiana w ikonografii z lilią, symbolizuje jego życie w czystości. Józef, będący małżonkiem Marii i opiekunem Jezusa, trzyma na ramieniu Dzieciątko, co podkreśla jego role opiekuńczą. Warto zauważyć, że ołtarz został zaprojektowany w typie aediculowym, co było popularnym wyborem w małej architekturze na przełomie XVII i XVIII wieku. Styl ten charakteryzuje się prostą jednokondygnacyjną strukturą, podtrzymywaną przez parę podpór dźwigających belkowanie. Ozdobiony jest również motywem regencyjnym w formie wstęgi, przeplatanej z akantem.

Ołtarz Matki Boskiej Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Katarzyną Sieneńską. Figury bł. Czesława i św. Jacka

Ołtarz jest na wskroś wyjątkowy dzięki swojej formie, która nawiązuje do stylu neorokokowego, a także dzięki obfitości dekoracji – złoconych ornamentów roślinnych oraz stylizowanego rocaille’u. Wypełniają go również różnorodne postacie: grupa rzeźbiarska Matki Boskiej Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Katarzyną Sieneńską, dwie figury klęczących aniołów trzymających świeczniki oraz figury św. Jacka i bł. Czesława.

Postaci, które zdobią ołtarz, są świadectwem głębokiej religijności. Grupa rzeźbiarska, ukazująca Matkę Boską Różańcową ze świętymi, nawiązuje do tradycyjnej ikonografii. Ta konkretna forma przedstawienia Matki Boskiej, Dzieciątka Jezusa oraz świętych Dominika i Katarzyny Sieneńskiej wykształciła się w XVII wieku i jest wyrazem wielkiego oddania Matce Boskiej Różańcowej, propagującej modlitwę różańcową. Święty Dominik, założyciel zakonu dominikańskiego, zgodnie z legendą otrzymał od Matki Boskiej różaniec, co uczyniło go pierwszym propagatorem tej modlitwy. Święta Katarzyna Sieneńska, również dominikanka, była jedną z najbardziej czczonych postaci w historii tego zakonu. Po zewnętrznej stronie kolumn ustawione figury św. Jacka i bł. Czesława. Na ołtarzu przed tabernakulum znajduje się figura Matki Boskiej Ludźmierskiej.

Ciekawostką jest fakt, że ołtarz został zaprojektowany w typie aediculowym, charakteryzującym się prostą, jednokondygnacyjną strukturą, z półkolistym zwieńczeniem. Ten typ ołtarza był szczególnie popularny w małej architekturze sakralnej na przełomie XVII i XVIII wieku. Współgra on doskonale z rokokowym stylem dekoracji, nadając całemu ołtarzowi jednolity, harmonijny wygląd.

Ambona z 1883 roku posiada tradycyjną strukturę składającą się z kosza z podwieszeniem, zaplecka i baldachimu z cokołem. Kosz, o wypukłej ścianie frontowej, spoczywa na cokole w kształcie wałka, a jego naroża są ujęte pilastrami, podtrzymującymi parapet w formie gzymsu. Dekorację ścianki frontowej stanowią kanelury, natomiast boczne są ozdobione prostokątnymi płycinami z rozetami.

Na ambonie widnieje płaskorzeźba przedstawiająca siewcę w stroju spiskim – ilustracja jednej z przypowieści ewangelicznych, która stanowi nawiązanie do dawnej funkcji ambon jako miejsca, gdzie głoszone było Słowo Bożego. Dodatkowo, nad zapleckiem umieszczony jest baldachim z podwieszonymi lambrekinami. Na nim znajduje się cokół, na którym leży otwarta księga w otoczeniu obłoków, z dwoma uskrzydlonymi główkami anielskimi, w glorii promienistej. Nad nimi wznosi się krzyż, a na podniebieniu baldachimu umieszczono gołębicę Ducha Świętego – symbol Świętego Ducha. Ambona posiada wyraźne cechy stylu klasycystycznego, widoczne przede wszystkim w dekoracji składającej się z kanelur, rozet i lambrekinów. Jest to klasyczne, estetyczne połączenie, które nadaje jej elegancki, harmonijny wygląd. Struktura ambony jest polichromowana w spokojnych, przyjemnych dla oka kolorach: beżowym, jasnobrązowym i jasnoróżowym. Detale zostały uzupełnione złotą ornamentyką, co nadaje całości wytworności.